Chuyển soạn (arranging) là nghệ thuật soạn lại một tác phẩm đã viết trước đó để trình diễn theo một cách khác với dạng nguyên gốc([1]). Bản chuyển soạn (arrangement) có thể bao gồm cả quá trình tái hoà âm, phát triển, thêm các yếu tố mới để thể hiện đầy đủ cấu trúc tiết tấu, hoà thanh và giai điệu. Các yếu tố cần xem xét khi chuyển soạn là cấu trúc, nhạc cụ, phong cách, điệu tính, giai điệu, hoà thanh, tiết tấu, nhịp điệu… Trong chuyển soạn, người soạn có thể chỉ giữ lại giai điệu và họ có thể sáng tạo lại mọi thứ để chuyển tác phẩm đó thành một dạng hoàn toàn mới. Có thể nói người chuyển soạn cũng là đồng tác giả với tác phẩm (đặc biệt trong nhạc đại chúng), nhưng trên thực tế thì bản quyền thường thuộc về người sáng tác và khi chuyển soạn cũng cần có sự đồng ý của tác giả. So với phối khí thì chuyển soạn có nghĩa rộng hơn và tự do hơn trong sáng tạo. Sự thành công của bản chuyển soạn phụ thuộc vào trình độ kỹ thuật của người soạn, thẩm mỹ và khả năng chuyển tải âm nhạc theo cách hài lòng cả người nghe và người chơi.
Trong âm nhạc cổ điển, tổ khúc “Những bức tranh trong phòng triển lãm” viết cho piano của Mussorgsky là những tác phẩm được chuyển soạn cho dàn nhạc bởi nhiều nhạc sĩ và chính những bản chuyển soạn đã góp phần làm cho tổ khúc này trở nên nổi tiếng hơn. Ban đầu, nhà chỉ huy Mikhail Tushmalov, người Nga, đã chuyển soạn cho dàn nhạc bảy trong số mười bản nhạc trong tổ khúc này. Tiếp theo là nhà chỉ huy Henry Wood, người Anh cũng đã chuyển soạn tổ khúc này vào năm 1915. Tuy nhiên, Henry Wood cũng không chuyển soạn hết các tác phẩm mà người đầu tiên chuyển soạn cả mười tác phẩm là nhà soạn nhạc người Slovenian và nghệ sỹ violin Leo Funtek. Tổ khúc này đã được chuyển soạn tổng cộng hơn hai mươi lần. Bản chuyển soạn nổi tiếng nhất của tổ khúc này sau đó của nhạc sĩ người Pháp, Maurice Ravel soạn năm 1922. Bản nhạc nổi tiếng Rhapsody in Blue của nhạc sĩ người Mỹ George Gershwin được chuyển soạn bởi Ferde Grofé. Tác phẩm này được Gershwin viết cho độc tấu piano và dàn nhạc jazz, là sự kết hợp giữa những yếu tố của nhạc cổ điển và ảnh hưởng của nhạc jazz. Theo đặt hàng của nhạc trưởng Paul Whiteman, Ferde Grofé đã chuyển soạn bản nhạc này nhiều lần.
Trong nhạc đại chúng, các bản nhạc ban đầu khi được viết ra thường không đầy đủ như khi ta nghe trên các đĩa nhạc. Dựa trên giai điệu của tác phẩm mà người chuyển soạn sau đó thường thêm các yếu tố âm nhạc khác cũng như thêm nhạc cụ như kèn, đàn dây…vào tác phẩm để nó vang lên theo đúng ý đồ người soạn. Các bản chuyển soạn nhạc đại chúng có thể được chuyển soạn nhiều lần và thường có phiên bản mới sau mỗi lần xuất bản. Trong nhạc điện tử nói chung thì một số bản remix cũng có thể coi là một dạng chuyển soạn.
Trong nhạc Jazz, các dàn nhạc nhỏ thường chỉ dùng bản tổng phổ rút gọn hay bản hoà âm gồm giai điệu và ký hiệu hợp âm cùng một vài ký hiệu âm nhạc. Nhạc công sẽ chơi và ứng tác trên bản nhạc này và không cần soạn chi tiết cho từng nhạc cụ. Đối với dàn nhạc lớn, có nhiều nhạc cụ chơi, thường yêu cầu các bản chuyển soạn được viết công phu và chi tiết hơn. Những bản chuyển soạn cho dàn nhạc lớn ngoài bản quyền của người sáng tác thì cũng thường có bản quyền của người soạn nhạc.
Ở Việt Nam, chuyển soạn cũng đã được các nhạc sĩ sử dụng nhiều khi muốn chơi bản nhạc ở những trạng thái, không gian âm nhạc khác nhau. Điển hình là các bản nhạc dân ca được chuyển soạn cho nhạc cụ độc tấu, các tác phẩm thanh nhạc được chuyển soạn cho hợp xướng hay độc tấu nhạc cụ… Nhạc cụ hay được chuyển soạn nhất là guitar bởi sự phổ thông của cây đàn này trong đời sống.
Ca khúc của các nhạc sĩ Việt Nam thường chỉ được viết giai điệu mà không có hợp âm và cũng ít khi có phần đệm piano. Do vậy, công việc người chuyển soạn đầu tiên là soạn hoà âm cho ca khúc theo một phong cách âm nhạc phù hợp, sau đó sáng tạo thêm các phần dạo nhạc, phần nối, thêm tiết tấu đệm, và sau cùng sẽ phối khí cho các dàn nhạc khác nhau.
Để mang âm nhạc đến được tai người nghe, người nhạc sĩ phải trải qua nhiều công đoạn. Trong thời đại công nghệ phát triển như hiện nay, các công đoạn từ sáng tác, hoà âm, chuyển soạn trong nhạc đại chúng có thể chỉ là một nhạc sĩ đảm nhận. Tuy vậy, âm nhạc chuyên nghiệp cần phải có nghiên cứu nghiêm túc về lĩnh vực chuyển soạn.
– Mai Kiên –
[1] Định nghĩa của Hội nhạc sĩ Liên bang Mỹ.